‘’İnsan Hakları’’ kavramı tarihsel süreç boyunca günden güne içeriği zenginleştirilen ve bulunulan çağa adapte edilmeye çalışılan bir kavramdır. İnsan hakları, insanın sadece insan olmasıyla ilişkili olarak doğuştan sahip olduğu haklardır. 1948 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi ile güvence altına alınan insan hakları günümüzde gelişen teknoloji ve yapay zekâ karşısında yeni riskler ile karşı karşıya olup korunmasına yönelik zamanın ihtiyaçlarının gerektirdiği adımların atılmasına ihtiyaç duymaktadır.  Yapay zeka alanında hukuki düzenleme yapma konusunda lider Avrupa Birliği bu yaklaşımıyla Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından ve 5 Eylül 2024’te Vilnius Litvanya’da imzaya açılan Yapay Zekâ İnsan Hakları Demokrasi ve Hukukun Üstünlüğü Çerçeve Sözleşmesi’ni onaylamıştır. Söz konusu Çerçeve Sözleşme aynı zamanda uluslararası ilk yapay zekâ sözleşmesidir.

Çerçeve Sözleşme ile yapay zekânın; insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğüne saygı temelinde kullanımı amaçlanmaktadır. Uluslararası insan hakları belgeleri dikkate alınarak düzenlenen Çerçeve Sözleşme, yapay zekâ sistemlerinin güvenilirliğini arttırma ve zararlı etkilerinin azaltılması kapsamında gerçekleştirilebilecek çözüm yollarını da vurgulamaktadır. Çerçeve Sözleşmede Taraf Devletlerin uyması gereken ilkeler aşağıdaki şekilde sıralanmıştır: (i) İnsan onuru ve bireysel otonomiye saygı, (ii) Yeterli şeffaflık ve gözetim gerekliliklerinin mevcudiyeti, (iii) Yapay zeka sistemlerinin olumsuz etkilere ilişkin hesap verebilirliği ve sorumluluğu, (iv) Eşitlik ve ayrımcılık yasağı, (v) Mahremiyet ve kişisel verilerin korunması, (vi) Yapay zekâ sistemlerinin güvenilirliği ile ilgili tedbirlerin alınması, (vii) Yetkili makamlarının gözetimi altında yapay zekâ sistemlerine güvenli yenilik getirilmesi. Çerçeve Sözleşme uygulanırken uluslararası insan hakları kavramına paralel olarak ayrımcılık yasağı da gündeme gelmektedir. Taraf Devletlerin engelli bireylere ve çocuk haklarına saygı ile yaklaşması, toplumsal cinsiyet eşitliğine uygun bir algoritma sağlaması ve bu konularda gerekli özeni göstermesi gerekliliğinin altı çizilmektedir. Bunun yanı sıra Çerçeve Sözleşmede teknolojik gelişmelere adapte olamamış kişiler tarafından yaşanacak hak kayıplarının aza indirgenmesi amacıyla dijital okuryazarlık becerilerinin kazandırılmasına da değinilmiştir. Taraf Devletler, zorunlu yükümlülüklerini yerine getirirken bu yükümlülükleri iç hukuklarına entegre etmelidir.

Çerçeve Sözleşme, Avrupa Birliği üyesi olmayan ülkeler için de imzaya açıktır. Söz konusu süreç dünya genelinde yapay zekanın etik ve insani ilkelere uygun geliştirilmesi ve uygulanması yönünde atılmış önemli bir adımdır. Vurgulanan çözüm süreçleri ve ilkeler ile yapay zekanın toplumlara yaşattığı ve yaşatabileceği insan hakları ihlalleri kapsamında otoritelere sorumluluk yüklenmektedir. Çerçeve Sözleşme, yapay zekânın özenli kullanımının zorunlu tutulması ve bireylerin yapay zekâ karşısında dezavantajlı konumunun iyileştirilmesi hususunda küresel öneme sahiptir.

İşbu bilgi notumuzu hazırladığımız 4 Kasım 2024 tarihinde hali hazırda sözleşmeyi

Andorra, Gürcistan, İzlanda, Norveç, Moldova, San Marino, Birleşik Krallık, İsrail, ABD ve Avrupa Birliği Ülkeleri imzalamıştır.

Çerçeve Sözleşmenin İstanbul Barosu Tarafından Hazırlanan Türkçe Tercümesine Buradan Ulaşabilirsiniz.